อาณาจักรศรีเกษตร อาณาจักรโบราณของพม่า

กล่าวกันว่า ชาวมอญได้ อพยพเข้ามาอาศัยอยู่ในดินแดนแห่งนี้เมื่อราว3,000 ปีก่อนคริสตกาล ชาวมอญได้รับอิทธิพลของศาสนาพุทธผ่านทางอินเดียในราวศตวรรษ ที่ 3 ก่อนคริสตกาล ซึ่งเชื่อว่ามาจากการเผยแพร่พระพุทธศาสนาในรัชสมัย ของพระเจ้าอโศกมหาราช กระนั้นนักประวัติศาสตร์ก็ยังไม่ยอมรับว่าชาวมอญได้ตั้งอาณาจักรของตัวเองขึ้มาอย่างเป็นรูปธรรม

นักประวัติศาสตร์เชื่อว่า กลุ่มชนที่เข้าตั้งอาณาจักรพวกแรกๆก็คือพวกปยู กล่าวคือ ชาวปยูเข้ามาอาศัยในดินแดนพม่าราวศตวรรษที่ 1 ก่อนคริสตกาลและได้สถาปนานครรัฐขึ้นหลายแห่ง นครรัฐของชาวปยูไม่เคยรวมตัวเป็นอันหนึ่งอันเดียวกัน แต่นครรัฐ ขนาดใหญ่มักมีอิทธิพลเหนือรัฐขนาดเล็กซึ่งแสดงออกโดยการส่งเครื่องบรรนาการ ให้นครรัฐที่มีอิทธิพลมากที่สุดได้แก่ศรีเกษตร หรือเมืองแปร ซึ่งเป็นเมืองโบราณที่มีขนาดใหญ่ที่สุดในประเทศพม่า

ไม่ปรากฏหลักฐานว่าอาณาจักรศรีเกษตรถูกสถาปนาขึ้นเมื่อใด แต่มีการกล่าวถึงในพงสาวดารว่ามีการเปลี่ยนราชวงศ์เกิดขึ้นในปี ค.ศ.94 ซึ่งแสดง ให้เห็นว่าอาณาจักรศรีเกษตร ต้องได้รับการสถาปนาขึ้นก่อนหน้านั้น อาณาจักรศรีเกษตรถูกละทิ้งไปในปี ค.ศ.656 เพื่ออพยพย้ายขึ้นไปสถาปนาเมืองหลวงใหม่ทางตอนเหนือแต่ไม่ทราบแน่ชัดว่าเมืองใด

พงศาวดารระบุว่า ผู้ตั้งอาณาจักรศรีเกษตรคือ ทูตตะบอง แต่พระองค์เป็นผู้ก่อตั้งราชวงศ์วิกรม พงศาวดารระบุว่าอาณาจักรศรีเกษตร แตกในปี ค.ศ.94 ขณะที่บันทึกของจีนระบุว่าเมืองหลวงของปยูแตกในปี ค.ศ.800 แต่เป็นเมืองหลวงของปยูสมัยหลัง นักประวัติศาสตร์พม่าหม่องทินอ่องจึงตั้งข้อสังเกตว่าอาจเป็นไปได้ว่า ศรีเกษตรที่ปรากฏในพงศาวดารนั้นอาจเป็นการสิ้นสุดราชวงศ์ทูตตะบองหรือวิกรมเท่านั้น แต่อาณาจักรแห่งนี้ยังคงดำรงอยู่

อีกทั้งเมื่อพิจารณาจากจารึก ที่ประดิษฐ์ในศตวรรษที่ 11 ของพระเจ้าครรชิต แห่งอาณาจักรพุกาม ที่ทรงมีบัญชาให้จารึกไว้ที่เจดีย์ ว่าอาณาจักรศรีเกษตรแตกใน ค.ศ.656 ก็ทำให้เชื่อได้ว่าอาณาจักรแห่งนี้อาจจะดำรงอยู่ในช่วงนั้นก็เป็นได้ เรื่องราวของอาณาจักรศรีเกษตรนี้นับว่ายังสับสนและคลุมเครืออยู่มาก แต่ทำให้เชื่อได้ว่าน่าจะมีอยู่จริง