พระนางจิรประภาเทวี: กษัตรีย์องค์เดียวแห่งล้านนา

พระนางจิรประภาเทวีเป็นกษัตรีย์พระองค์แรกและองค์เดียวที่เคยครองราชย์ในอาณาจักรล้านนา พระนางเป็นพระอัครมเหสีของพระเมืองเกษเกล้า (พญาเกศเชษฐราช) กษัตริย์ล้านนา และเป็นพระราชมารดาของท้าวซายคำ กษัตริย์ผู้ถูกลอบปลงพระชนม์ บ้านเมืองในช่วงเวลาของพระนางเต็มไปด้วยความขัดแย้งภายในจากการแย่งชิงอำนาจระหว่างขุนนางและเจ้านาย อีกทั้งยังเผชิญภัยคุกคามจากอยุธยาและพม่าที่ต้องการแผ่อำนาจเข้าสู่ล้านนา

การขึ้นครองราชย์ท่ามกลางความวุ่นวาย

ในช่วงปลายรัชกาลของพระเมืองเกษเกล้า ขุนนางล้านนาเกิดความไม่พอใจในพระราชนโยบายของพระองค์และนำไปสู่การปลดพระองค์ออกจากบัลลังก์ในปี พ.ศ. 2081 ขุนนางจึงอัญเชิญพระโอรส คือ ท้าวซายคำ ขึ้นเป็นกษัตริย์แทน แต่หลังจากครองราชย์เพียง 5 ปี พระองค์ถูกลอบปลงพระชนม์พร้อมครอบครัวในปี พ.ศ. 2086 ทำให้พระเมืองเกษเกล้าถูกเรียกกลับมาครองบัลลังก์อีกครั้ง

อย่างไรก็ตาม บ้านเมืองยังคงวุ่นวาย ขุนนางไทใหญ่ได้ลอบปลงพระชนม์พระเมืองเกษเกล้าในปี พ.ศ. 2088 ทำให้ล้านนาขาดผู้นำ เกิดการต่อสู้แย่งชิงอำนาจระหว่างกลุ่มขุนนาง ภายใต้สถานการณ์เช่นนี้ ขุนนางฝ่ายเชียงแสน ซึ่งสนับสนุนสายราชวงศ์เดิม จึงได้อัญเชิญพระนางจิรประภาเทวีขึ้นครองราชย์ในปี พ.ศ. 2088

การปกครองและสงครามกับอยุธยา

เมื่อพระนางจิรประภาเทวีขึ้นครองราชย์ กรุงศรีอยุธยาภายใต้การนำของสมเด็จพระไชยราชาธิราชเห็นว่าเป็นโอกาสเหมาะจึงยกทัพมายังเชียงใหม่ พระนางตัดสินใจใช้วิธีทางการทูตเพื่อป้องกันความสูญเสียของบ้านเมือง โดยเลือกส่งคณะทูตเจรจากับอยุธยาเพื่อให้เชียงใหม่พ้นภัย การเจรจาสำเร็จไปได้ด้วยดี อยุธยาไม่ได้ทำลายเชียงใหม่แต่อย่างใด ซึ่งนักวิชาการบางท่านเชื่อว่าพระนางอาจมีความสัมพันธ์ทางเครือญาติกับพระไชยราชาธิราช

แม้จะหลีกเลี่ยงสงครามกับอยุธยาได้ แต่ล้านนากลับต้องเผชิญศึกจากรัฐฉาน (ไทใหญ่) ที่ยกทัพมาล้อมเชียงใหม่ในปีเดียวกัน อีกทั้งยังเกิดแผ่นดินไหวครั้งใหญ่ที่ทำให้โบราณสถานสำคัญพังถล่ม ส่งผลให้บ้านเมืองวุ่นวายยิ่งขึ้น

การสละราชบัลลังก์และชีวิตบั้นปลาย

ท่ามกลางความไม่มั่นคงของล้านนา พระนางได้ขอกำลังสนับสนุนจากล้านช้าง พระเจ้าโพธิสารราชแห่งล้านช้างจึงส่งพระไชยเชษฐาธิราช พระราชโอรสของพระองค์ ซึ่งเป็นพระราชนัดดาของพระนางจิรประภา ให้ขึ้นครองล้านนาแทน พระนางจึงตัดสินใจสละราชบัลลังก์ในปี พ.ศ. 2089 และเสด็จไปยังนครหลวงพระบาง พร้อมกับพระไชยเชษฐาธิราช

ในช่วงบั้นปลายพระชนม์ชีพ พระนางจิรประภาเทวีประทับอยู่ในล้านช้าง และมีหลักฐานว่าพระนางโปรดฯ ให้สร้างพระเจดีย์ที่วัดมหาธาตุ เมืองหลวงพระบาง ซึ่งมีรูปแบบคล้ายกับพระเจดีย์วัดโลกโมฬีที่เชียงใหม่ พระนางมิได้เสด็จนิวัตกลับมายังล้านนาอีกเลย และไม่ปรากฏหลักฐานแน่ชัดว่าพระองค์เสด็จสวรรคตเมื่อใด

ความสำคัญทางประวัติศาสตร์

แม้ว่าพระนางจิรประภาเทวีจะครองราชย์เพียงช่วงสั้น ๆ แต่พระองค์ถือเป็นบุคคลสำคัญในประวัติศาสตร์ล้านนา ในช่วงที่บ้านเมืองเกิดความระส่ำระสาย พระนางทรงมีบทบาทสำคัญในการรักษาสมดุลทางอำนาจและนำพาล้านนาให้รอดพ้นจากการล่มสลาย แม้สุดท้ายแล้วล้านนาจะเข้าสู่ช่วงสงครามกลางเมืองและการแทรกแซงจากต่างชาติ แต่พระนางก็เป็นกษัตรีย์ที่ได้รับการจารึกว่าเป็นผู้มีบทบาทสูงในยุคเปลี่ยนผ่านของล้านนา